بر اساس نتايج سرشماري(90-1365) بررسی شد وضعیت افراد دارای تحصیلات عالی در بازارکار کشور

دستیابی به توسعه و رفاه یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در جوامع توسعه‌نیافته می‌باشد

 

■ مقدمه
دستیابی به توسعه و رفاه یکی از اهداف مهم برنامه‌ریزان و سیاست‌گذاران در جوامع توسعه‌نیافته می‌باشد و سرمایه‌گذاری در بخش آموزش جامعه به ویژه آموزش عالی یکی از راه‌های موثر برای رهایی از دام توسعه‌نیافتگی است و از طرف دیگر به علت گسترش فن‌آوری و دانش، تعقیب سیاست‌هــــــای توسعه اقتصادی بدون تربیت و آموزش جمعیتی فرهیخته غیر ممکن   به نظر می‌رسد. همچنين براي دستيابي به اهداف و چشم اندازهاي توسعه كشور، نيروي انساني ماهر و متخصص از اهميت ويژه اي برخوردار می‌باشد. جذب فارغ‌التحصيلان دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالي کشور در بازارکـار منوط به داشتن توانايي‌ها و ويژگي‌هايي است که بخشي از آن‌ها مي‌بايست در طول دوران‌تحصيل در دانشگاه كسب گردد. امروزه اکثر کشورهاي دنيا با مسايل و مشکلات اشتغال درگيرند، ولي تعداد عوامل مشکل‌آفرين و ناشناخته بودن برخي از آن‌ها در کشورهاي جهان سوم موجب پيچيده‌تر شدن موضوع شده است. اگر در گذشته نه چندان دور داشتن يک مدرک تحصيلي در يک رشته خوب در يک دانشگاه معتبر بهترين دليل براي يافتن شغل مناسب بود، امروزه داشتن مدرک دليلي بر داشتن شغل نيست. به عبارت ديگر بازار خواهان فارغ‌التحصیلان نمي‌باشد. اشباع بازارکار و حجم انبوه فارغ‌التحصیلان به خصوص افزايش ميزان فارغ‌التحصیلان در رشته‌هاي مختلف صرف‌نظر از ابعاد و پيامدهاي اجتماعي آن تا حد زيادي اقتصاد کشور را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. ايجاد مشاغل کاذب و شاغل شدن در حرفه‌اي به غير از رشته تحصيلي، علاوه بر آنکه نيروي کار اقتصادي يک کشور را به شدت توسعه نيافته معرفي می‌کند، در نامتوازن شدن وضع اقتصادي کشــــور نيز تأثیر به‌سزايي دارد. امروزه مديريت کلان کشور به دنبال استفاده از روش‌های علمي براي شناخت و کنترل عوامل مشکل‌آفــرين در زمينه اشتغال و تبديل تهديد‌ها به فرصت‌ها براي شتاب دادن به حرکت توسعه است. دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالي عهده‌دار رسالت‌هايي چون توليد دانش، تربيت نيروي متخصص مورد نياز جامعه، گسترش فناوري، نوآوري و خلاقيت هستند و امروزه صاحب‌نظران معتقدند دستيابي به توسعه پايدار فقط در سايه بارگیری دانش روز و فناوري پيشرفته حاصل می‌شود. بنابراين براي قرار گرفتن در جاده توسعه و جلوگيري از عقب‌ماندگی بايد شرايطي فراهم شود که دانشگاه‌ها بتوانند دانشجويان را براي به‌کارگیری فناوري جديد و پذيرش مسوولیت‌های مختلف در سطح سازمان و جامعه پرورش دهند. در سال‌های اخیر ایران با رشد روزافزون نیروی انسانی تحصیل کرده مواجه بوده است که برخی از آنان به کاری مشغول شده و یا به جمع بیکاران جویای کار پیوسته‌اند و برخی دیگر در جمعیت غیرفعــــال باقی مانده‌اند. در این مطالعه به صورت اسنادي و براساس داده‌هاي سرشماری‌های عمومی نفوس و مسکن سال‌های 1365، 1375، 1385 و 1390 به بررسي برخي از ويژگي‌هاي افراد داراي تحصيلات عالي  پرداخته شده است.

■ نسبت اشتغال در جمعیت دارای تحصیلات عالی
جمعیت فعال 10 ساله و بیشتر کشور در سال 1390نسبت به سال1365، 0/88 درصد افزایش داشته و به تبع آن نرخ رشد جمعيت شاغل و جمعيت غیر فعال اقتصادی به  ترتيب به 8/86 درصد و 8/93 درصد رسيده است.
بررسی‌ها نشان مي‌دهد كه در دوره مورد نظر جمعیت فعال دارای تحصیلات عالی از 530396 نفر به 5036338 نفر و جمعیت غیر فعال اقتصادی دارای تحصیلات عالی نيز از 239387 نفر به 5463909 نفر افزایش يافته است.
 سهم افراد دارای تحصیلات عالی از جمعیت 10 ساله و بیشتر از 3/2 درصد در سال 1365 به 4/5 درصد در سال 1375، 6/11 درصد در سال 1385 و 6/16درصد در سال 1390 افزایش داشته است، نتايج نشانگر آن است كه سهم مردان و زنـــان در سال 1365 به ترتيب 3/3 درصد و 3/1 درصد و در سال 1390، 2/17 درصد و 0/16 درصد مي‌باشد. همچنين سهم افراد شاغــــــل داراي تحصيلات عالي از كل شاغلين از 5/4 درصد در سال 1365 به 6/9 درصد در سال 1375، 2/16 درصد در سال 1385 و 8/20 درصد در سال 1390 رشد داشته است، ملاحظه مي‌شود كه در سال‌هاي 1365و 1390سهم مردان شاغل داراي تحصيلات عالي به ترتيب 8/3 درصد و 5/16 درصد و  سهم زنان نيز 6/11 درصد و 7/48 درصد افزايش داشته اســــت. اين افزايش بيانگر روند رو به رشد سطح تحصيلات جوانان و نيروي انساني كشور مي‌باشد.
بر اساس بررسي‌ها نسبت اشتغال در جمعیت 10 ساله و بیشتر تغییرات زیادی نموده به طوری که این مقدار از 5/33 درصد در سال 1365 به  1/32 درصد در سال 1375 کاهش و سپس به 4/34 درصد در سال 1385 افزایش و مجدداً به 5/32 درصـــد در سال 1390 کاهش داشته است، این نسبت در مردان نیز به همین منوال بوده اما در ميان زنان از سال 1365 تا 1385 روند افزايشي و سپس در سال 1390 روند كاهشي ديده مي‌شود. نسبت اشتغال در جمعیت داراي تحصيلات عالي در سال‌هاي 1390- 1365 از روند كاهشي برخوردار مي‌باشد به طوري كه طي سال‌هاي مذكور این مقدار به  6/64 درصد، 8/56 درصد، 1/48 درصد و 6/40 درصد رسيده است، این روند كاهشـــــي در ميان مردان و زنان نيز به همين منوال است.
اطلاعات به دست آمده از نتايج سرشماري‌ها نشان‌دهنده افزايش جمعیت دارای تحصیلات عالی در سال‌های بعد از پیروزی انقلاب اسلامی است به طوری که تعداد این افراد در ميان مردان و زنان(كل) تقریباً 14 برابر و در بين مردان و زنان به ترتيب حدود 10 و 23 برابر شده است، شايان ذكر است این افزایش در میان زنان چشمگیرتر می‌باشد. جمعیت دارای تحصیلات عالی از سال‌ 1365 تا 1390 در دوره کاردانی از 304867 به 2813608 نفر، دوره کارشناسی از 360908 نفر به 6507329 و دوره کارشناسی ارشد و بالاتر از 103911 نفر به 1173800 نفر رسیده است. قابل توجه است كه بیشترین جمعیت دارای تحصیلات عالی در ميان مردان و زنان مربوط به دوره کارشناسی با نرخ بيكاري نيز 9/16 درصد می‌باشد. مطابق نتايج حاصله بیشترین جمعیت دارای تحصیلات عالی در گروه‌هاي تحصيلي ، مربوط به گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق با 3004174 نفر در سال 1390 می‌باشد که این مقدار در سال‌های 1375 و 1385 نیز متعلق به این گروه بوده است در حالی که در سال 1365 بیشترین جمعیت دارای تحصیلات عالی مربوط به گروه مهندسی، ساخت و تولید مي‌باشد. هرچند در 3 سال از سرشماری‌ها بیشترین آمار متعلق به گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق است اما جمعیت دارای تحصیلات عالی در گروه بهداشت و رفاه از سال 1365 تا سال 1390 حدود 17 برابر شده است که بیشترین نسبت افزایش را در بر دارد.

■ تحليل وضع فعالیت افراد داراي تحصيلات عالي  در گروه‌های تحصيلي طي سال‌های سرشمــاری (1390- 1365)
در سال 1365، از 769783 نفر جمعیت دارای تحصیلات عالی  497286 نفر شاغل، 33110 نفر بیکار و 239387 نفــــر آن‌ها غیر فعال از لحاظ اقتصادی بوده‌اند که از لحاظ تعداد، بیشترین افراد بیکار در ميان مردان و زنان(کل) در گروه مهندسی، تولید و ساخت و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق بوده است و کمترین جمعیت بیکار دارای تحصیلات عالی در گروه خدمات مشاهده می‌شود. بیشترین و کمترین نرخ بیکـــــاری به ترتیب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم تربیتی مي‌باشد. همچنين بیشترین افراد شاغل در ميان مردان و زنان(کل) در گروه مهندسی، تولید و ساخت و در میان مردان و زنــــان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه بهداشت و رفاه ملاحظه مي‌گردد. کمترین جمعیت شاغل دارای تحصیلات عالی در گروه خدمات مشاهده می‌شود. همچنين بيشتــــرين نرخ مشاركت اقتصادي مربوط به گروه علوم تربيتي و كمترين مقدار فوق در ميان مردان و زنان(کل) در گروه بهداشت و رفاه و در میان مردان و زنان به ترتيب در گروه بهداشت و رفاه و گروه خدمات ديده مي‌شود.
در سال 1375، از  2467777 نفر جمعیت دارای تحصیلات عالی  1402617 نفر شاغل، 58145 نفر بیکار و 1007015 نفــــر آن‌ها غیر فعال از لحاظ اقتصادی بوده‌اند که از لحاظ تعداد، بیشترین افراد بیکار در ميان مردان و زنان(کل) در گــــــروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم انساني و هنر بوده است و کمترین جمعیت بیکار دارای تحصیلات عـــــالی در  گروه خدمات مشاهده می‌شود. بیشترین و کمترین نرخ بیکاری به ترتیب در گروه کشاورزی و دامپزشکی و گروه علوم تربیتی مي‌باشد. همچنين بیشترین افراد شاغل در ميان مردان و زنان(کل) در گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق و در میان مردان و زنان به ترتيب در گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق و گروه علوم انسانی و هنر ملاحظه مي‌گردد و کمترین جمعیت شاغل دارای تحصیلات عالی در گروه خدمات مشاهده می‌شود. همچنين بيشترين و كمترين نرخ مشاركت اقتصادي به ترتيب مربوط به گروه علوم تربيتي و گروه کشاورزی و دامپزشکی مي‌باشد.
در سال 1385، از  6886133 نفر جمعیت دارای تحصیلات عالی  3315992 نفر شاغل، 373513 نفر بیکار و 3196628 نفـــــر آن‌ها غیر فعال از لحاظ اقتصادی بوده‌اند که از لحاظ تعداد همانند سال 1365، بیشترین افراد بیکار در ميان مردان و زنان(کل) در گروه مهندسی، تولید و ساخت و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق بوده است. همچنين کمترین جمعیت بیکار دارای تحصیلات عالی در ميان مردان و زنان(کل) در گروه خدمات و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه علوم تربيتي و گروه خدمات مشاهده می‌شود. بیشترین و کمترین نرخ بیکاری همانند سال 1375، به ترتیب در گروه کشاورزی و دامپزشکی و گروه علوم تربیتی مي‌باشد. همچنين بیشترین افراد شاغل در ميان مردان و زنان(کل) در گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق و در میان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم انسانی و هنر ملاحظه مي‌گردد و کمترین جمعیت شاغل دارای تحصیلات عالی در ميان مردان و زنان(کل) در گروه خدمات و در میان مردان و زنان به ترتيب در گروه خدمات و گروه کشاورزی و دامپزشکی مشاهده می‌شود. همچنين بيشترين نرخ مشاركت اقتصادي مربوط به گروه علوم تربيتي و كمترين مقدار فوق در ميان مردان و زنان(کل) در گروه علوم، رياضي و كامپيوتر  و در میان مردان و زنان در گروه مهندسی، تولید و ساخت ديده مي‌شود.
در سال 1390، از  10500247 نفر جمعیت دارای تحصیلات عالی  4268287 نفر شاغل، 768051 نفر بیکار و 5463909 نفـــر آن‌ها غیرفعال از لحاظ اقتصادی بوده‌اند که از لحاظ تعداد همانند سال‌های 1365 و 1385،  بیشترین افراد بیکار در ميان مردان و زنان(کل) در گروه مهندسی، تولید و ساخت و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق بوده است. همچنين کمترین جمعیت بیکار دارای تحصیلات عالی در ميان مردان و زنان(کل) در گروه خدمات و در ميان مردان و زنان به ترتيب در گروه علوم تربيتي و گروه خدمات مشاهده می‌شود. بیشترین نرخ بیکـــاری در ميان مردان و زنان(کل) با مقدار 6/18 در گروه‌ علوم، رياضي و كامپيوتر و گروه مهندسی، تولید و ساخت و در ميان مردان و زنان در گروه کشاورزی و دامپزشکی و كمترين نرخ بيكاري مربوط به گروه علوم تربيتي مي‌باشد. همچنين بیشترین افراد شاغل در ميان مردان و زنان(کل) در گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق و در میان مردان و زنان به ترتيب در گروه مهندسی، تولید و ساخت و گروه علوم اجتماعی، بازرگانی و حقوق ملاحظه مي‌گردد و کمترین جمعیت شاغل دارای تحصیلات عالی در ميان مردان و زنان(کل) در گروه خدمات و در میان مردان و زنـان به ترتيب در گروه بهداشت و رفاه و گروه کشاورزی و دامپزشکی مشاهده می‌شود. همچنين بيشترين نرخ مشاركت اقتصادي همانند سال‌های 1365 تا 1385 مربوط به گروه علوم تربيتي و كمترين مقدار فوق در ميان مردان و زنان(کل) در گروه علوم، رياضي و كامپيوتر  و در میان مردان و زنان در گروه کشاورزی و دامپزشکی ديده مي‌شود.
با وجود افزایش تعداد افراد دارای تحصیلات عالی، نرخ مشارکت اقتصادی مردان و زنان(کل) از 9/68 در سال 1365 به 2/59 در سال 1375، 6/53 در سال 1385 و 0/48 در سال 1390 کاهش داشته است. بیشترین کاهش مربوط به گروه علوم، ریاضی و کامپیوتر بوده که از نرخ 4/71 در سال 1365 به 3/43 در سال 1390                                                                    و کمترین کاهش مربوط به گروه بهداشت و رفاه، كـــــــــه از مقدار 7/54 در سال 1365 به 7/50 در سال 1390 رسيده است. بالاترین نرخ مشارکت اقتصادی در سال‌های سرشماری به گروه علوم تربیتی مربوط می‌باشد.
بررسی‌ها بيان‌گر آن است كه نرخ بیکاری افراد دارای تحصیلات عالی از 2/6 در سال 1365 به 0/4 در سال 1375 کاهش داشته ولی در سال‌هاي1385 و 1390 به 1/10 و 3/15 افزایش یافته است. همان‌طور که در این سال‌ها گـــــــروه علوم تربیتی از نرخ مشارکت اقتصادی بالاتری نسبت به سایر گروه‌ها برخوردار بوده است، نرخ بیکاری جمعیت این گروه نیز از سایر گروه‌ها کمتر بوده است. بالاترین نرخ بیکاری در سال 1365 مربوط به گروه مهندسی، تولید و ساخت و در مابقی سال‌های سرشماری مربوط به گروه کشاورزی و دامپزشکی می‌باشــــد. در این میان نرخ بیکاری زنان این گروه نیز بعد از سال 1375 افزایش قابل توجهی داشته است. در مجموع می‌توان گفت نرخ بیکاری زنان دارای تحصیلات عالی در اکثر گروه‌های تحصیلی از افزایش نسبتاً بالایی برخوردار بوده است.
نتیجه‌گيري
بر اساس جمع‌بندي یافته‌ها در گزارش حاضر وضعیت نامطلوب بیکاری در میان افراد دارای تحصیلات عالی ملاحظه می‌شود و محدوديت عرضه فرصت‌های شغلي براي اين گروه تقریباً شرايط نگران‌كننده‌اي را به‌ويـژه در سطح برخي از رشته‌هاي تحصيلي فراهم نموده است.
نرخ بیکاری افراد دارای تحصیلات عالی از 2/6 در سال 1365 به 3/15 در سال 1390رسیده است. در این میان، گروه مهندسی، تولید و ساخت در سال 1365 بالاترین نرخ بیکاری را داشته است که علی‌رغـم پیشرفت‌های صنعتی و تکنولوژی در کشور نسبت به آن سال‌ها در سال 1390 نیز نرخ بیکاری این گروه نسبت به سایر گروه‌ها همچنان بالا بوده است. بنابراین به نظر می‌رسد همان‌طـور که تمهیدات لازم برای جذب دانش‌آموزان و متقاضیان به دانشگاه‌ها و مراکز آموزش عالی کشور فراهم شده است، می‌بایستی در زمینه ورود و جذب آن‌ها به بازارکار نیز تصمیمات زیربنایی گرفته شود تا این افراد که عمدتاً در گروه  جوان 24-15 ساله کشور هستند بتوانند ضمن تحصیل در دانشگاه‌ها از طریق ارتباط دانشگاه با صنعت بعد از اتمام تحصیلات به راحتی جذب بازارکار گردند.
مهسا حاجيان و فاطمه قاسمي